Dudamel & Mahler’s Derde

Mijn eerste kennismaking met de muziek van Gustav Mahler was een CD’tje waarop zijn vierde symfonie stond. Ik plukte het voor een paar gulden uit de klassieke CD-bak bij de V&D. Op het hoesje stond vermeld dat het hier om Mahler’s toegankelijkste symfonie ging. Een goede gelegenheid om op een koopje de muziek achter de componist te leren kennen. Zeggen dat het hier geen liefde op het eerste gehoor betrof is een understatement. Ik hoorde stukjes Beethoven met een paar flarden Wagner in combinatie met nog wat laat-romantische aanzetjes waar ik geen pap van kon koken. Diens meest toegankelijke symfonie zorgde ervoor dat ik Mahler jarenlang links liet liggen. Wagner en Bruckner had ik inmiddels volledig omarmd maar het was niet voordat ik bijna 10 jaar later, in een onbewaakt ogenblik, tot aan het laatste deel van Mahler’s vierde geraakte – het Himmlische Leben gezongen door Lisa della Casa – en ik, met een mond opengevallen van verbazing en bewondering, besloot dat de rest van de symfonie misschien toch ook wel de moeite waard was hem een nieuwe kans te gunnen. Wat ik voorheen niet begreep aan Mahler kon ik in het hemels leventje van Della Casa voelen. Het was mijn opstapje naar de ontdekking van ’s mans oevre waarin ik een verstandhouding vond met het fragmentarische in de muziek en een liefde ontwikkelde voor symfonieën met marsritmes, koebellen en volksdeuntjes waarvan ik voorheen vond dat ze klonken als een stapel ideeën die niet helemaal uitgewerkt waren. Ik ben sindsdien op mijn hoede als de term “toegankelijk” wordt gebruikt als aanbeveling in relatie tot een stuk muziek. Wat tot aanbeveling denkt te strekken kan evengoed een drempel opwerpen of vooroordelen bevestigen. Nieuw op het gebied van opera vraag je je misschien af waarom die mensen zingen in plaats van praten. Begin, op zoek naar een antwoord op die vraag, dan niet bij Die Zauberflöte van Mozart (vaste kandidaat voor instappers). Die is, met zijn recitatieven en aria’s, veel te gekunsteld en ingewikkeld. Luister liever naar iets doorgecomponeerds, Die Walküre van Wagner bijvoorbeeld. Die sluit veel beter aan bij de op blues-gebaseerde popmuziek waar je mee bent opgegroeid. Maar goed. Mahler dus.

Gisteravond was het tijd voor Mahler’s derde. Zijn langste symfonie, ongeveer een uur en driekwartier duurt hij. Voor de uitvoering daarvan waren Gustavo Dudamel en de Los Angeles Philharmonic naar Amsterdam gekomen. Een paar jaar terug zorgde Dudamel, samen het orkest van El Sistema, nog voor een Centraal-Amerikaans feestje met Venezolaanse vlaggen in het publiek. Mijn Venezolaanse vrienden (die voor een voetbalachtig sfeertje in het Concertgebouw zorgden toen El Sistema zich door Richard Strauss’ Alpensymfonie heenwerkte) lusten hem ondertussen een stuk minder. Gustavo heeft zich teveel met de regering in Caracas gelieerd – er in ieder geval niet genoeg afstand van genomen – sinds dat regime in toenemende mate anti-democratische maatregelen neemt, het land richting afgrond duwt en demonstraties hardhandig neerslaat. Het is onder meer door Gabriela Montero, een Venezolaans-Amerikaanse pianiste, dat Dudamel sindsdien het niet geheel onverdeelde genoegen ten deel valt op niet-muzikale gronden te worden vergeleken met Wilhelm Furtwängler. Iemand die zich affilieert met een totalitair regime. Ik heb het nog even geprobeerd bij een Venezolaanse vriendin door de Furtwängler-vergelijking ten goede te keren (Furtwängler een keer zien dirigeren, dat laat je toch niet schieten?) maar dat mocht niet baten. Bij Dudamel zien ze haar niet meer. De politiek daargelaten, toonde Dudamel zich in Mahler’s langste vooral een hele goede dirigent. Toen ik hem de eerste keer in het Concertgebouw zag trad hij aan met een Zweeds orkest en was zijn roem hem vooruitgesneld. Maar waar Dudamel zich zelfbewust ons zijn showmanschap toonde loste hij zijn belofte als de toekomst van de klassieke muziek bij die gelegenheid niet in. Aan het einde van dat concert bleven wij zitten met een eerste symfonie van Beethoven die in scherven op de vloer uiteen was gevallen en een stiefkindje op schoot dat luisterde naar de naam ‘Lyriek’. Voor een duiding van zijn muzikale nalatenschap is het nog veel te vroeg maar afgaande op zijn prestatie gisteravond, verdient Dudamel het in ieder geval om op artistieke gronden met de grote namen uit de dirigentencatalogus vergeleken te worden. Of hij daarbij tot aan de hoogte van Furtwängler geraakt is de vraag maar een vergelijking met adrenaline-dirigent Georg Solti moet hij, zeker op termijn, kunnen doorstaan.

De muziek van Mahler werkt behalve op de geest, door op het lichaam. Niet dat men niet wist dat het eigenlijk niet zo hoort, applaus tussen de delen in, maar het gebeurde ze gewoon, een deel van het publiek dat zich een bijna-ovatie liet ontvallen na het zeer indrukwekkende eerste deel waarin de natuur ontwaakt. Ontwaken deed het, muziek en publiek.

Met zijn derde componeerde Mahler zijn langste maar hij duurde me te kort. Dat mogen Dudamel en de LA Philharmonic op hun conto bijschrijven. Het was misschien een beetje een Mahler in blisterverpakking, een tikje Amerikaans wellicht. Een Mahler die extra is opgepoetst om hem beter aan de man te kunnen brengen. Maar de behandeling van Dudamel, nu niet langer slechts een belofte, van Mahler’s machtige derde was indrukwekkend. De LA Philharmonic speelde fors maar niet ondoorzichtig. Ondanks dat Mahler’s symfonie stevig werd neergezet bleef je alle details goed horen. Hoe exorbitant en megalomaan Mahler ook kan uitpakken, zijn composities blijft hij van voldoende muzikale substantie voorzien. Hij toont zich een bewonderaar van Bach in zijn contrapunt. Hij toont zich een erfgenaam van Wagner in zijn chromatiek. Hij trapt de deur naar de twintigste eeuw in die Wagner en Liszt op een kier hebben gezet. Hij opent het hart en reinigt de geest van degene die luistert. En Dudamel zorgde ervoor dat dat brede palet aan ideeën stevig én inzichtelijk werd weggezet. Met oor voor hun plaats in het grote geheel werden alle muzikale fragmenten tegen elkaar uitgespeeld, gingen met elkaar in gesprek, zochten met succes het contrast met elkaar en trokken samen op in adembenemende crescendo’s. Alles wat van een goede uitvoering van een Mahler-symfonie zo’n belevenis maakt. Dit was een Mahler met voldoende vlees op de botten die, misschien wel desondanks, nimmer onbeheerst klonk.

De symfonie opent met een trombone solo die vervolgens heel de symfonie achter zich aan krijgt. Als een soort Atlas neemt hij de symfonie op zijn schouders, is hij een trekker die het hele circus de berg over trekt. Het klonk als een zeer zelfverzekerde aankondiging van het ontwaken van de wereld. Het schuurt tegen programmamuziek aan. Je ziet jezelf lopen door een Alpenwei, het gemoed hevig geroerd door wat je ziet. Het extroverte van het aanschouwen van het ontwaken der natuur wordt in het tweede en derde deel gevolgd door de introspectie van de componist die zijn oor te luister legt in de bloemenwereld en het dierenrijk. Er volgen dan nog een prachtig Urlicht (hier gezongen door mezzosopraan Tamara Mumford), een kinderkoor dat ‘bim-bam’ zingt en een zeer romantische finale. Dudamel dirigeerde uit zijn hoofd. Hij kent, na verschillende plaatopnames en vele optredens, zijn Mahler ondertussen. Ik vraag me daarbij wel af wat een dirigent nu precies uit zijn hoofd kent – iedere zestiende noot die er in de partituur staat? – of zijn in het lichaamsgeheugen inmiddels alle dirigeerslagen voor het juiste moment opgeslagen.

Scherp in contrast met de bijna-ovatie na het eerste deel was de, niet minder, indrukwekkende stilte na het laatste deel. Iedereen aanwezig voelde dat hier iets bijzonders was gebeurd en beloonde dat met stilte én een daarop volgend daverend applaus. Een applaus dat de verwachting in zich droeg van een encore. Maar hoe graag het publiek dat misschien ook had gezien, de ‘Mambo’ (van Leonard Bernstein) bleef op zak. Die bewaart Dudamel voor zijn optredens met het orkest van El Sistema, het Simon Bolivar Youth Orchestra. Maar het was goed zo. Het was zelfs heel goed.

Haitink & Bruckner: een verhaal zonder einde

Kristalhelder en energiek. Met volstrekt natuurlijke autoriteit dringt Bernard Haitink de vraag naar de achtergrond die je onwillekeurig stelt bij iemand die een paar dagen van zijn 87e verjaardag verwijderd is (4 maart is de dag). Komt er een volgende keer? Als het aan het Concertgebouworkest en aan de direct betrokkene ligt wel. Er is na jaren van onmin weer tot nieuwe samenwerking in de toekomst besloten. En die toekomst kan voor het Concertgebouwpubliek niet snel genoeg komen. Met zijn 86 jaar is Haitink nog immer de verloren zoon die in een warm bad stapt als hij terugkeert aan de Van Baerlestraat – of het nu met het Chamber Orchestra of Europe of met het Radio Filharmonisch Orkest (waar hij zijn carrière begon) is. Onder een magazijn vol met opnamen zit een legendarische Mahler-cyclus. Een cyclus die, door de dermate verslechterde verhoudingen met de toenmalige directie van het Concertgebouw verstoken is gebleven van een uitvoering van Mahler’s zesde. Deze Kerstmatinees maken van Mahler’s symfonieën genre-overstijgende muziek. Uitvoeringen die zijn als monumenten van ervaringskunst. Ze staan in mijn platenkast naast de video’s van de Boulez-Chéreau productie uit Bayreuth van Wagner’s Ring des Nibelungen, Jimi Hendrix live at Woodstock en John Coltrane’s live at Village Vanguard precies op de goede plaats.

Gisteren was Bernard Haitink terug met Bruckner’s Negende. Een symfonie die hij 50 jaar geleden al voor een eerste keer opnam. Het is Bruckner’s laatste. Een laatste symfonie die het vierde en laatste deel mist. Thematisch verwant met zijn grootste Achtste (leg het begin van het tweede deel uit de Negende maar eens naast de finale van de Achtste en het Adagio uit de Negende naast het Adagio van de Achtste). Het is een groot compliment voor de narratieve kracht van Haitink’s dirigeerkwaliteiten dat wij (het publiek) een verhaal konden horen waarvan het einde ontbrak. Een ervaring die zowel een dankbare was (omdat men erbij was) als een spijtige (omdat het leek alsof het voortijdig tot een einde kwam). Het was, naast een indrukwekkende muzikale rondreis door de religieuze geest van de immer aan zijn eigen composities twijfelde Oostenrijker, een sterk pleidooi om die finale vooral te laten voor wat het is. En niet, zoals Bruckner ooit zelf suggereerde – nadat het hem duidelijk was geworden dat hij niet meer in staat zou zijn de symfonie te voltooien – om het Te Deum te gebruiken als slotdeel. Met het Te Deum, door middel van een pauze losgeknipt van de Negende, werd het concert op indrukwekkende wijze geopend – een grand opening. Het Te Deum is een massief stuk voor koor, orkest en vier solisten waarin het Groot Omroepkoor en het Vlaams Radio Koor het gros van de decibellen voor hun rekening namen. Het deed de lucht trillen in het Concertgebouw maar het koor toonde in het verloop van het Te Deum aan over een superieure beheersing van de volumeknop te beschikken.

Het zijn de betere uitvoeringen van een symfonie van Bruckner die de muziek uittillen boven de voor de hand liggende associaties met machtige landschappen (denk aan de schilderijen van Caspar David Friedrich) en een wat al te geëxalteerd gemoed. Het is muziek als een geloofsbelijdenis waarin men in een grootste uitvoering op lagen stuit waarin zich het mooiste van het menselijk gevoel ophoudt. Het sublieme dat zich slechts met enige terughoudendheid aan de buitenlucht toont omdat het zich kwetsbaar weet. Een gewaarwording die de luisteraar tot zwijgen brengt. Zelfs het Concertgebouwpubliek, toch berucht om zijn hoesten, liet zich gedurende het verloop van de symfonie tot absolute stilte brengen. Een zwijgen, zelfs niet doorbroken in de pauzes tussen de delen, dat wordt afgedwongen door de muziek, en niet door een protocol, is het bijkans grootste compliment dat uitvoerenden zich kunnen wensen.

De lezing van Haitink was gelijkmatig geproportioneerd, in tempo en in volume. Geen tutti, die aankomstpunten van crescendo’s waarin alle orkestleden gelijktijdig te horen zijn, die tot aan de rafelranden van de trommelvliezen reikten. Een manco dat verschillende orkesten die zich in de superakoestiek van het Concertgebouw begeven nogal eens parten speelt. Die momenten waarin de dirigenten volume verwarren met expressie (en dat geldt ook Markus Stenz en Marc Albrecht die vaker in het Concertgebouw optreden). Het overkwam het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Haitink niet. Zijn tempi mogen dan wat trager zijn geworden in de loop der jaren, zijn gevoel voor de architectuur van Bruckner’s geluidskathedralen is nog steeds ongeëvenaard en lijkt alleen maar te zijn gegroeid. De constatering dat een enkele inzet van een solist het hier misschien met een beetje meer zelfvertrouwen had kunnen doen is in het licht van dit alles – de componist, zijn onvoltooide symfonie, haar plaats in de muziekgeschiedenis plus de waarde die Haitink aan Bruckner hecht – slechts zout op de slak. Het zou, met de vorm waarin hij nu steekt, niets minder dan vanzelfsprekend moeten zijn dat Bernard Haitink ons niet alleen volgend jaar, als hij terugkeert met Bruckner’s Zevende, maar ook in het komende decennium nog blijft bezoeken.