Haitink & Bruckner: een verhaal zonder einde

Kristalhelder en energiek. Met volstrekt natuurlijke autoriteit dringt Bernard Haitink de vraag naar de achtergrond die je onwillekeurig stelt bij iemand die een paar dagen van zijn 87e verjaardag verwijderd is (4 maart is de dag). Komt er een volgende keer? Als het aan het Concertgebouworkest en aan de direct betrokkene ligt wel. Er is na jaren van onmin weer tot nieuwe samenwerking in de toekomst besloten. En die toekomst kan voor het Concertgebouwpubliek niet snel genoeg komen. Met zijn 86 jaar is Haitink nog immer de verloren zoon die in een warm bad stapt als hij terugkeert aan de Van Baerlestraat – of het nu met het Chamber Orchestra of Europe of met het Radio Filharmonisch Orkest (waar hij zijn carrière begon) is. Onder een magazijn vol met opnamen zit een legendarische Mahler-cyclus. Een cyclus die, door de dermate verslechterde verhoudingen met de toenmalige directie van het Concertgebouw verstoken is gebleven van een uitvoering van Mahler’s zesde. Deze Kerstmatinees maken van Mahler’s symfonieën genre-overstijgende muziek. Uitvoeringen die zijn als monumenten van ervaringskunst. Ze staan in mijn platenkast naast de video’s van de Boulez-Chéreau productie uit Bayreuth van Wagner’s Ring des Nibelungen, Jimi Hendrix live at Woodstock en John Coltrane’s live at Village Vanguard precies op de goede plaats.

Gisteren was Bernard Haitink terug met Bruckner’s Negende. Een symfonie die hij 50 jaar geleden al voor een eerste keer opnam. Het is Bruckner’s laatste. Een laatste symfonie die het vierde en laatste deel mist. Thematisch verwant met zijn grootste Achtste (leg het begin van het tweede deel uit de Negende maar eens naast de finale van de Achtste en het Adagio uit de Negende naast het Adagio van de Achtste). Het is een groot compliment voor de narratieve kracht van Haitink’s dirigeerkwaliteiten dat wij (het publiek) een verhaal konden horen waarvan het einde ontbrak. Een ervaring die zowel een dankbare was (omdat men erbij was) als een spijtige (omdat het leek alsof het voortijdig tot een einde kwam). Het was, naast een indrukwekkende muzikale rondreis door de religieuze geest van de immer aan zijn eigen composities twijfelde Oostenrijker, een sterk pleidooi om die finale vooral te laten voor wat het is. En niet, zoals Bruckner ooit zelf suggereerde – nadat het hem duidelijk was geworden dat hij niet meer in staat zou zijn de symfonie te voltooien – om het Te Deum te gebruiken als slotdeel. Met het Te Deum, door middel van een pauze losgeknipt van de Negende, werd het concert op indrukwekkende wijze geopend – een grand opening. Het Te Deum is een massief stuk voor koor, orkest en vier solisten waarin het Groot Omroepkoor en het Vlaams Radio Koor het gros van de decibellen voor hun rekening namen. Het deed de lucht trillen in het Concertgebouw maar het koor toonde in het verloop van het Te Deum aan over een superieure beheersing van de volumeknop te beschikken.

Het zijn de betere uitvoeringen van een symfonie van Bruckner die de muziek uittillen boven de voor de hand liggende associaties met machtige landschappen (denk aan de schilderijen van Caspar David Friedrich) en een wat al te geëxalteerd gemoed. Het is muziek als een geloofsbelijdenis waarin men in een grootste uitvoering op lagen stuit waarin zich het mooiste van het menselijk gevoel ophoudt. Het sublieme dat zich slechts met enige terughoudendheid aan de buitenlucht toont omdat het zich kwetsbaar weet. Een gewaarwording die de luisteraar tot zwijgen brengt. Zelfs het Concertgebouwpubliek, toch berucht om zijn hoesten, liet zich gedurende het verloop van de symfonie tot absolute stilte brengen. Een zwijgen, zelfs niet doorbroken in de pauzes tussen de delen, dat wordt afgedwongen door de muziek, en niet door een protocol, is het bijkans grootste compliment dat uitvoerenden zich kunnen wensen.

De lezing van Haitink was gelijkmatig geproportioneerd, in tempo en in volume. Geen tutti, die aankomstpunten van crescendo’s waarin alle orkestleden gelijktijdig te horen zijn, die tot aan de rafelranden van de trommelvliezen reikten. Een manco dat verschillende orkesten die zich in de superakoestiek van het Concertgebouw begeven nogal eens parten speelt. Die momenten waarin de dirigenten volume verwarren met expressie (en dat geldt ook Markus Stenz en Marc Albrecht die vaker in het Concertgebouw optreden). Het overkwam het Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Haitink niet. Zijn tempi mogen dan wat trager zijn geworden in de loop der jaren, zijn gevoel voor de architectuur van Bruckner’s geluidskathedralen is nog steeds ongeëvenaard en lijkt alleen maar te zijn gegroeid. De constatering dat een enkele inzet van een solist het hier misschien met een beetje meer zelfvertrouwen had kunnen doen is in het licht van dit alles – de componist, zijn onvoltooide symfonie, haar plaats in de muziekgeschiedenis plus de waarde die Haitink aan Bruckner hecht – slechts zout op de slak. Het zou, met de vorm waarin hij nu steekt, niets minder dan vanzelfsprekend moeten zijn dat Bernard Haitink ons niet alleen volgend jaar, als hij terugkeert met Bruckner’s Zevende, maar ook in het komende decennium nog blijft bezoeken.

Improviseren / componeren

De grens tussen improviseren en componeren is bij Keith Jarret diffuus. “Instant componeren” is een term die ik tegenkom als het over zijn stukken voor solo piano gaat. In de jaren ’80 nam Jarret Das Wohltemperierte Klavier van J.S. Bach op. Roestvrijstaal klassiek, heel erg gecomponeerd, repertoire. Bijgaande improvisatie, van niet lang daarna, galmt echo’s van Bach en Jarret voegt er zijn eigen trancezoekende elementen aan toe. Is het een compositie? Zou het zin hebben het stuk nog eens exact op dezelfde manier te spelen of hebben improvisaties alleen bij de gratie van het moment bestaansrecht? Wat is het verschil tussen improviseren en componeren?

https://www.youtube.com/watch?v=nmqbzZxVJ-0

Ik moest daaraan denken na afloop van het geweldige concert dat ik afgelopen donderdag bijwoonde in Splendor van Martin Fondse en Wolfert Brederode. Na een klein hersenstormpje besteed te hebben aan het antwoord op de vraag hoe deze muziek nu eigenlijk het best te noemen (met “jazz” denken mensen misschien te snel aan een dixielandorkestje op zondagmiddag op de grote markt van een middelgrote stad in Nederland en bij “European Contemporary” krijgen potentieel geïnteresseerden wellicht de pukkels in hun nek voordat ze een noot van je muziek gehoord hebben) zal ik het bij gebrek aan beter maar duiden als “hedendaags gecomponeerd met veel ruimte en vrijheid voor het betere improvisatiewerk”. Muzikaal knatswerk dus. Al klinkt dat wat onflatteus.

Toen ik Ronald Brautigam een jaar of wat terug pianosonates van Beethoven hoorde spelen op een replica van een 19-eeuwse fortepiano blies dat de nodige stofnesten af van stukken die ik tot op dat moment enkel kende van uitvoeringen op een concertvleugel (Emile Gilels). De sonates klonken nu als composities die het eindpunt waren van lang improviseren. Net zolang spelen totdat je de noten overhoudt die je wilt hebben. En denkend aan Beethovens partituren (geweldig kraswerk, grenzend aan flanswerk, waarvan het een wonder mag heten dat iemand het ooit heeft kunnen ontcijferen) lijkt het niet meer dan logisch dat de luisteraar de noten die er in dat improvisatietraject verloren zijn gegaan niet te horen krijgt.

In het concert van afgelopen donderdag, een conversatie tussen twee pianisten, was het verschil tussen wat gecomponeerd en wat geïmproviseerd was voor mij niet helder en dat maakte het wel zo leuk en spannend. Ik zal mij van een beschrijving met bloemrijke beeldspraak onthouden (de zin “In de geluidstuinen waar Martin en Wolfert hun klanken plukten ….” wordt bij dezen geschrapt) maar volstaan met de constatering dat ik uitkijk naar de volgende reeks van muzikale conversaties die Martin Fondse voorbereidt (ja, ik ken hem van de middelbare school en zou dus vooringenomen kunnen zijn maar doen of het helemaal normaal is, een pianist-componist van deze kwaliteit die voor acht man een wereldconcert geeft, wil ik niet dus zal ik het publiek bij een volgende gelegenheid desnoods zelf naar binnen schoppen – wat zullen we potverdorie nu beleven).

https://www.youtube.com/watch?v=zCDzybg37AE